An Briúlán
Rosa spinosissima

Is sceach bheag íseal (suas le 80 cm), dhuillsilteach é an briúlán, ceann de rósanna dúchasacha na hÉireann. Is minic é ag fás ar shuíomhanna cósta ar fud na tíre,^[1] nó os cionn pábháil aolchloiche.^[2]

Bíonn géaga deilgneacha, dearga ag an rós seo. Bíonn deilgní na sceiche díreach (ní bhíonn siad cuartha). Is duilleoga cleiteacha, le duillíní neamhchlúmhacha, a bhíonn ag an sceach. Is cosúil le duilleoga lus an uille (Sanguisorba minor), bláth beag dúchasach le duilleoga inite, iad duilleoga an róis seo. Sin an fáth a bhfuil an t-ainm Burnet Rose air i mBéarla.

Amhail na rósanna dúchasacha eile in Éirinn, is bán, uachtar nó bándearg a bhíonn dath na mbláthanna. Tá an briúlán ar ceann de na rósanna a bhláthaíonn réasúnta luath.^[3] Bláthaíonn siad ó Bhealtaine go hIúil, sula dtagann torthaí ar an sceach, mogóirí corcra nó dubha (is iondúil go mbíonn mogóirí dearga ag rósanna dúchasacha eile). Fanann na seipil ar an toradh nuair a aibíonn sé.

Cuireann an briúlán meatháin nua aníos go rialta as a bhfásann plandaí nua. Is ar an gcaoi seo a dhéanann an rós clampaí móra.

Tá os cionn 300 speiceas de rósanna (Rosa spp.) ag fás ar fud an leathsféir thuaidh agus tá na mílte saothróga (rósanna gairdín) éagsúla ann. Tá tuairim is 10 speiceas de rós dúchasach in Éirinn,^[2] ach is iomaí hibrid eile atá ag fás ar an oileán, chomh maith le speicis neamhdhúchasacha a d’éalaigh ó ghairdíní agus ó pháirceanna poiblí.

Is í an fheirdhris (Rosa canina) an rós is fairsinge in Éirinn. I measc na rósanna eile atá fairsing in Éirinn, tá rós Shioraird (Rosa sherardii), an briúlán (Rosa spinosissima) agus an dris chumhra (Rosa rubiginosa). Tá cineálacha eile ann, cosúil leis an dris chumhra gheal (Rosa agrestis), an rós bog (Rosa mollis), nach bhfuil le feiceáil ach i réigiúin ar leith in Éirinn. Tá rósanna dúchasacha eile, cosúil le Rosa caesia, annamh in Éirinn.^[1]

Tá ról lárnach ag rósanna i gcultúir éagsúla ar fud an domhain. B’fhéidir go bhfuil sé seo amhlaidh mar go bhfuil réimse dúchais an róis, a chuimsíonn Meiriceá Thuaidh, an Eoraip, an Áis agus tuaisceart na hAfraice, chomh leathan sin. Tá cáil ar an rós mar shiombail den ghrá ó aimsir na nGréagach, agus tá iliomad tagairtí den phlanda i litríocht agus i miotaseolaíocht na dtíortha sin ina bhfuil an rós flúirseach.^{[4, 5]}

Sa lá atá inniu ann, baineann daoine ar fud an domhain úsáid as gach cuid de phlanda an róis. Is tráchtearra tábhachtach iad na bláthanna féin, ach baintear úsáid as na peitil, na duilleoga, na mogóirí (torthaí) agus fiú na rútaí, chun bia, deochanna, cógais leighis, agus cumhráin agus cosmaidí eile a dhéanamh.

Tá an-tóir ar thorthaí an róis ar fud na hEorpa agus na hÁise. Tá níos mó vitimín C iontu ná mar atá i dtorthaí fhormhór na bplandaí eile sa bhfine Rosaceae.^[6] Thugtaí síoróip mogóirí do ghasúir na hÉireann le linn an Dara Cogadh Domhanda nuair nach raibh citris ar fáil, agus ina dhiaidh sin mar fhorbhia vitimín C.^[7]

Itear anraith mogóirí sa tSualainn agus sa nGearmáin. Itear subh mogóirí sa Pholainn. Déantar branda astu san Ungáir, tae sa mBreatain, agus marmaláid sa Tuirc. Úsáidtear san Iaráin iad mar chógas luibhe do shlaghdán, iatacht agus breoiteachtaí gastracha. Sa tSín, tógtar mogóirí mar chóir leighis don fhliú, at agus airtríteas. Déantar maothlach craicinn as ola na mogóirí sa tSín freisin.^[6]

Níor mhór na mogóirí a scagadh go cúramach chun na síolta clúmhacha a ghearradh amach. Déantar púdar tochais as na síolta céanna mar gheall ar chomh dian ar an gcraiceann a bhíonn ribí gruaige na síolta.

Tá na peitil inite freisin. Is féidir iad a úsáid i sailéid, i gcácaí agus i milseoga. Úsáidtear rósuisce, déanta as peitil dhriogtha, mar bhlasóir i ndeochanna éagsúla. Déantar cumhráin as bláthanna an róis freisin.

1. Stroh, P.A., et al., Plant atlas 2020: mapping changes in the distribution of the British and Irish flora. 2023: Princeton University Press.

2. Webb, P.A., J. Parnell, and D. Doogue, An Irish Flora. 1996, Dún Dealgan: Dundalgan Press (W.Tempest) Ltd.

3. Mayland‐Quellhorst, E., J. Föller, and V. Wissemann, Biological Flora of the British Isles: Rosa spinosissima L. Journal of ecology, 2012. 100(2): p. 561-576.

4. Vickery, R., Vickery’s Folk Flora: An AZ of the Folklore and Uses of British and Irish Plants. 2019: Hachette UK.

5. Mac Coitir, N., Ireland’s Wild Plants–Myths, Legends & Folklore. 2017: Gill & Macmillan Ltd.

6. Patel, S., Rose hip as an underutilized functional food: Evidence-based review. Trends in Food Science & Technology, 2017. 63: p. 29-38.

7. Jackson, P.W. and M.B. Garden, Ireland’s Generous Nature: The Past and Present Uses of Wild Plants in Ireland. 2014: Missouri Botanical Garden Press.